Het gedrag van crowds heeft niet alleen op evenementen bijzondere kenmerken. Juist ook in tijden van crisis is opvallend crowd gedrag waar te nemen, zoals het massale hamsteren dat nu een aantal dagen in Nederlandse supermarkten gaande is. Promovenda Erica Kinkel schreef voor ons een blog, waarin ze haar waarnemingen van groepsgedrag in de Coronacrisis met een psychologische bril verklaart.
Met de verspreiding van het coronavirus (COVID-19) lijkt een nieuw tijdperk op het gebied van crisissituaties te zijn aangebroken. Door de maatregelen die zijn en nog zullen worden getroffen in verband met dit virus moet de mens zich razendsnel aanpassen.
Tijdens een persconferentie op donderdag 12 maart jl. werden de eerste zware maatregelen voor Nederland aangekondigd waarbij onder andere bijeenkomsten met meer dan 100 personen niet meer zullen worden toegestaan. Daarnaast werden mensen opgeroepen zoveel mogelijk thuis te werken. Verder werden hogescholen en universiteiten verzocht het onderwijs online aan te bieden. Daarentegen konden scholen in het primair, voortgezet en middelbaar beroepsonderwijs en de kinderopvang gewoon openblijven.
Tegenstrijdige maatregelen
Tijdens deze persconferentie, die werd geleid door minister-president Rutte vergezeld van minister Bruins (Medische Zorg) en Van Dissel (RIVM), werden er mijns inziens nogal tegenstrijdige maatregelen aangekondigd. Om verspreiding van het virus tegen te gaan moeten we zoveel mogelijk thuis gaan werken, maar kinderen konden wél gewoon naar school omdat, volgens de deskundigen, daar weinig besmettingen zijn en die omgeving minder internationaal is. Maar ook moesten de scholen juist openblijven omdat anders de mensen met cruciale beroepen ook thuis zouden moeten blijven. Dit stond natuurlijk weer haaks op de oproep dat mensen zoveel mogelijk thuis moeten werken, alhoewel we uiteraard snappen dat de mensen met cruciale beroepen hard nodig zijn tijdens deze crisis. Maar toch was deze beslissing lastig te begrijpen omdat er op scholen natuurlijk niet alleen kinderen aanwezig zijn maar ook veel volwassenen zoals leraren, assistenten, schoonmakers, administrateurs, etc. Deze tegenstrijdigheden leidden tijdens de persconferentie al direct tot veel vragen. Het was dan ook een kwestie van tijd dat het kabinet hierop terug zou moeten komen.
Ambiguïteit en onzekerheid
Direct na deze persconferentie gingen mensen massaal naar de supermarkt en sloegen aan het “hamsteren”. Hoe valt dit gedrag te verklaren vanuit de psychologie? Crisissituaties zijn vaak ambigue situaties. Er is nog veel onduidelijk en de focus van op te leggen maatregelen ligt vaak op wat mensen niet moeten doen. Daarnaast kan er door het verstrekken van onduidelijke en soms zelfs tegenstrijdige informatie bij mensen een gevoel van onzekerheid ontstaan. Deze ambiguïteit en onzekerheid leiden ertoe dat mensen zelf op zoek gaan naar informatie. Dat kan onder andere door naar het gedrag van anderen te kijken. We doen dan wat anderen doen, ook wel conformeren genoemd, omdat we er (al dan niet bewust) van overtuigd zijn dat andermans interpretatie van een ambigue situatie beter is dan onze eigen interpretatie. Zeker in het geval van een crisissituatie waarin we weinig tijd hebben of denken te hebben. We zien andermans gedrag dus als een bron van informatie. Dit fenomeen wordt in de psychologie informationele sociale invloed genoemd.
Hamsteren
Na de persconferentie op 12 maart was het dan ook te verwachten dat mensen zelf op zoek zouden gaan naar informatie. Via internet en sociale media kon men bijvoorbeeld zien wat er in Italië gebeurde na het aankondigen van beperkende maatregelen in dat land: er stonden direct lange rijen bij de supermarkten en mensen gingen hamsteren aangezien veel Italianen ten minste twee weken binnen moesten blijven. Het was dus niet verrassend dat mensen dit in Nederland ook gingen doen. Als je in de supermarkt dan ziet dat iemand twee pakken wc-papier of pasta in zijn karretje gooit, denk je vervolgens: o ja, dat is inderdaad handig om op voorraad te hebben maar laat ik er voor de zekerheid nog één of twee extra meenemen. De volgende persoon die dat ziet denkt hetzelfde en binnen no time is een schap leeg. Een dag later was er direct kritiek van Rutte op het hamstergedrag. Hij riep op hiermee te stoppen omdat het zelfs “niet sociaal” zou zijn.
Zelf zie ik ook een positieve kant aan het hamstergedrag. Op de een of andere manier zijn mensen zich, al dan niet bewust, aan het voorbereiden op een situatie waarin ze wellicht weken niet naar buiten kunnen of mogen. Het probleem is alleen dat Nederland hierop logistiek en praktisch gezien helemaal niet is voorbereid.
Ontwikkelingen
Inmiddels zijn er op zondag 15 maart aanvullende maatregelen ingegaan. Inderdaad, alle scholen en kinderdagverblijven moesten ook dicht, alhoewel de opvang voor kinderen van ouders met cruciale beroepen gewoon openblijft. Ook tijdens deze persconferentie werden er weer tegenstrijdige maatregelen aangekondigd. Binnen een uur moesten alle eet- en drinkgelegenheden de deur sluiten, maar dat gold weer niet voor hotels. Daarnaast moesten sport- en fitnessclubs, sauna’s, seksclubs en coffeeshops ook direct dicht. Verder werd er wederom een oproep gedaan door minister Bruins om vooral niet te gaan hamsteren, waarbij dit begrip door de doventolk levendig werd uitgebeeld. Dat het hamsteren na deze oproep is doorgegaan bleek wel uit de lange rijen die vervolgens ontstonden bij, jawel, de coffeeshops. Er ontstond zelfs een nieuw woord, namelijk “wiet-hamsteraars”. Kennelijk willen de mensen het ook nog “een beetje leuk” hebben wanneer ze weken binnen moeten zitten. Ik ben overigens wel benieuwd hoe de doventolk het woord wiet-hamsteraars zou uitbeelden.
Ik vermoed echter dat het hamsteren nog wel even aanhoudt. Op maandagavond 16 maart volgde namelijk een historische toespraak van Rutte op televisie. Deze was serieus van toon en mijns inziens bedoeld om de mensen voor te bereiden op een langdurig crisisscenario. Er zullen zeker nog zwaardere maatregelen worden getroffen en daar moeten we ons op voorbereiden. Ik sluit in dit verband graag af met de treffende woorden van een Chinese arts intensieve zorg in het NOS achtuurjournaal op 16 maart waarin hij zei: “Failure to prepare, is preparedness for failure”.
Erica is eigenaar van bureau CalPsy en docent in de cursus Crisisbeheersing op evenementen van ESI.