Een blog door Harold Salomons
Tijdens mijn werkzaamheden als docent of adviseur voor ESI en CrowdProfessionals beoordeel ik een grote hoeveelheid veiligheidsplannen van evenementenorganisatoren vanuit het gehele land. In deze veiligheidsplannen is nagenoeg standaard een risicoanalyse opgenomen op basis waarvan een aantal scenario’s is uitgewerkt zoals extreem weer, vechtpartij in de menigte etc.
In veel van deze veiligheidsplannen wordt ook nog steeds het scenario ‘Paniek in de Menigte’ beschreven, enerzijds doordat veel gemeenten het uitwerken van een aantal hoofdscenario’s verplicht stellen, maar ook doordat evenementenorganisatoren het scenario daadwerkelijk als een ernstig risico zien welke het veilig verloop van het evenement grondig zou kunnen verstoren. Een andere oorzaak komt voort uit het copy-pasten van risicoanalyses uit eerdere jaren of andere evenementen waarbij dus onvoldoende de risico’s van het specifieke evenement worden beoordeeld. In deze bijdrage zal ik beschrijven welke nadelige effecten voortkomen uit een dergelijke scenariobeschrijving.
Het begrip ‘Paniek’ beschrijft immers een sterke overreactie op een situatie die als gevolg heeft dat vooral onverstandige en ondoordachte acties worden uitgevoerd. Een grote groep bezoekers die dus als een soort op hol geslagen wildebeesten alles doen om maar weer in een veilige omgeving te komen. Daarmee is het eerste nadelige effect ook meteen al beschreven, want op welke manier zou je grote groepen nog kunnen beïnvloeden die kennelijk door totale paniek en het daardoor maken van irrationele keuzes helemaal niet meer open staan voor die invloeden van buitenaf? Dat maakt het beschrijven van maatregelen op een dergelijk scenario al erg lastig uitvoerbaar! De aanname dat bij een onverwachte situatie het overgrote gedeelte van je publiek meteen in de paniekmodus schiet is dus onjuist.
Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt ook telkenmale dat dergelijke paniek nauwelijks ontstaat, zelfs niet tijdens zeer grote rampen. De Universiteit van Delaware onderzocht bijvoorbeeld ruim 500 rampen en crises en stelde vast dat ‘paniek’ in al deze casussen van zeer weinig praktische of operationele waarde is. Dat wil dus niet zeggen dat het in het geheel niet bestaat maar dat het een dermate kleine groep betreft dat het niet relevant is voor de aanpak van de noodsituatie als geheel. Een verspilling van energie om daar dan een van de standaard uit te werken hoofdscenario’s van te maken en daar vervolgens wel je inzet van mensen, middelen en maatregelen op te baseren! Ook blijkt dat wat op het eerste gezicht als een paniekreactie wordt beoordeeld in werkelijkheid vaak een heel reële en logische reactie blijkt op een noodsituatie. Een bewuste keuze om weg te vluchten van een gevaarlijke situatie maakt dus niet dat er meteen gesproken kan worden van paniek. Ook het schrikken van een onverwachte situatie is geen paniek, het overgrote gedeelte van de mensen blijkt vervolgens al binnen enkele seconden weer in staat tot het maken van rationele keuzes. Het opnemen van een dergelijk paniekscenario miskent daarmee de overwegend goede keuzes die mensen zelfs onder grote tijdsdruk, stress en angst nog maken. Het tweede nadelige effect van het scenario ‘paniek in de menigte’ is dan ook dat je als organisator niet de juiste maatregelen neemt om deze groep in het logische (vlucht-)gedrag te ondersteunen. Bijkomend nadeel is ook nog eens dat je tegelijkertijd de grote groep bezoekers mist die in deze noodsituaties juist medebezoekers zal willen gaan helpen. Daarmee ontneemt de organisator zich de kans op het uitvoeren van een effectievere en efficiëntere aanpak van de noodsituatie. Zonder de verantwoordelijkheid voor de aanpak over te dragen kun je deze spontaan aangeboden hulp immers best goed gebruiken. Op welke wijze je dergelijke hulp in goede banen leidt, dus zonder dat deze bezoekers zelf onverantwoorde risico’s lopen, zou je in de voorbereiding en de inzet van je mensen, middelen en maatregelen goed moeten onderzoeken en voorbereiden!
Het gebruik van dit scenario ‘paniek in de menigte’ wordt nog veel minder fraai als je de berichtgeving van rampen er op naslaat en met mij constateert dat de media deze terminologie heeft overgenomen. Zo vermeld de NOS bij een ramp uit 2021: ‘Minstens tien van de 45 mensen die gisteren door verdrukking omkwamen bij een joods religieus feest in Noord-Israël waren kinderen. Bij de viering van Lag Ba’Omer brak door nog onbekende oorzaak paniek uit onder duizenden orthodoxe joden.’ Ook andere media volgen deze bewoordingen waarbij Metronieuws zelfs een kop boven het bericht plaatst: ‘Tientallen doden na stampede bij bedevaart Israël.’ Daar is dus zelfs die stampede of in beter Nederlands: stormloop van de wildebeesten weer! In dit soort situaties wordt daarmee een groot gedeelte van de oorzaak of ‘schuld’ gelegd bij de bezoekers die immers vanuit blinde paniek anderen hebben verdrukt terwijl het echter in werkelijkheid een gevolg is van het nalaten van de organisator om een veilig evenement te organiseren. Een treffend citaat van Dr. G.K. Still is in dit kader: ‘People are not dying because they are panicking, they are panicking because they are dying.’
Een meer juiste beschrijving zou derhalve zijn dat er een gebrekkige uitvoering is gegeven aan een of meer van de factoren ‘Design’, ‘Informatie’ of ‘Management’ en daarmee dus terecht de verantwoordelijkheid bij de organisator laat liggen in plaats van bij het publiek. Ook bij de recente ramp in het voetbalstadion in Indonesië was niet de paniek de oorzaak van de vele doden maar veel eerder het ontbreken van een geschikt middel om te communiceren met het publiek (Informatiefout) met als gevolg het vele gebruik van traangas door de politie (Managementfout) waardoor mensen moesten vluchten en vervolgens terecht kwamen in te smalle gangen met onvoldoende capaciteit en afgesloten poorten. (Designfouten)
Een goed uitgevoerde risicoanalyse op basis van deze factoren, bijvoorbeeld door gebruik van het DIM-ICE model helpt bij het vooraf definiëren van dergelijke risico’s en het daardoor juist richten van de inzet van mensen, middelen en maatregelen.
Nu we hebben vastgesteld dat het scenario ‘Paniek in de menigte’ zou moeten vervallen, blijft de vraag hoe we dan wel op een juiste wijze kunnen anticiperen op het gedrag van bezoekers in noodsituaties. In een volgende bijdrage zal ik daarvoor ingaan op welke behoeften er zijn bij deze bezoekers en hoe je daar op de juiste wijze bij aansluit zowel in de voorbereiding als in de uitvoering van het evenement.